Przestrzeń przepływów. Obrazowanie niewidzialnego

Kuratorka: Iris Sikking

STATEMENT KURATORKI

 

W centrum rozważań tegorocznego festiwalu jest nieustanny przepływ ludzi, informacji i substancji poprzez granice rozrastających się obszarów miejskich, cyberprzestrzeni i zagrożonych terenów przyrodniczych. Rządzący odwracają wzrok, nie chcą widzieć pojawiających się w różnych częściach świata strumieni uchodźców i migrantów, natłoku możliwych do zmanipulowania informacji oraz ogromnych ilości szkodliwych substancji odprowadzanych do rzek i unoszących się w atmosferze. Wycofują się i ugruntowują swoją władzę, by chronić to, co posiadają. Krótkotrwały sukces jest ważniejszy niż stworzenie wizji świata przyszłości, rozwijającego się w sposób zrównoważony.

 

Hasło festiwalu nawiązuje do koncepcji „przestrzeni przepływów”, którą sformułował hiszpański socjolog Manuel Castells w swojej przełomowej książce Społeczeństwo sieci z 1996 roku. Jak wyjaśnia, „przestrzeń przepływów rozpuszcza czas przez zaburzanie sekwencji zdarzeń i czynienie ich jednoczesnymi, tym samym umieszczając społeczeństwo w wiecznej ulotności”. Po upływie dwóch dekad można śmiało powiedzieć, że już żyjemy w takim właśnie społeczeństwie – społeczeństwie sieciowym, będącym bytem otwartym, pozbawionym granic i niematerialnym, płynnym i nieustannie zmieniającym kształt. To doświadczenie jest wspólne nam wszystkim – wszyscy tworzymy sieć, która prowokuje nas i zmusza do konfrontacji niemal codziennie, epatując wydarzeniami z najodleglejszych miejsc. Relacjonowane w formie tweetów, obrazów i filmów pojawiających się na wyświetlaczach i ekranach urządzeń, z których korzystamy, wydarzenia te przekraczają tradycyjnie pojmowane granice geograficzne i wykraczają poza dotychczasowe rozumienie lokalności. Prędkość, z jaką ludzie, towary i zanieczyszczenia przemieszczają się i docierają do różnych części świata, jest tak ogromna, że często trudno odróżnić przyczynę od konsekwencji. Do tego dochodzi pytanie o to, jak powinniśmy oceniać komunikaty, które odbieramy. Czy jesteśmy w stanie tak naprawdę zobaczyć i  zrozumieć to, co się dzieje?

W związku z rozwojem społeczeństwa sieci świat wirtualny stał się widzialny, uświadamiając nam, że nie żyjemy już wyłącznie w „przestrzeni miejsc”. Castells opisuje ją jako przestrzeń, w której doskonale znaliśmy każdy zakątek swojej wioski i wszystkich sąsiadów i mogliśmy odtworzyć w głowie mozaikę rozciągających się po horyzont okolicznych pól. Tymczasem powstała nowa warstwa – „przestrzeń przepływów”, która pogrążyła nas w płynnym ekosystemie, wymagającym od nas radykalnej zmiany perspektywy, z jaką spoglądamy na ludzkość i planetę. W tym kontekście Rebecca Solnit, autorka River of Shadows [Rzeka cieni], wyjaśnia fenomen Hollywoodu i powstałej nieco później Doliny Krzemowej, tłumacząc go wpływem, jaki branża filmowa i komputerowa miały na przekształcenie „świata miejsc i materiałów [w] świat przedstawień i informacji, świat o znacznie szerszym zasięgu i mniej solidnych podstawach” . To właśnie Hollywood oraz Dolina Krzemowa w znacznej mierze definiują ramy, poprzez które postrzegamy i pojmujemy świat. W River of Shadows Solnit przeplata biografię Eadwearda Muybridge’a, fotografa i wynalazcy, jednego z pierwszych badaczy ruchomych obrazów i technologii obrazowania, z przemyśleniami na temat „unicestwienia czasu i przestrzeni”. „Unicestwienie czasu i przestrzeni” jest określeniem mającym korzenie w okresie rewolucji przemysłowej, używano go w odniesieniu do ówczesnych przełomowych, zmieniających relacje czasowe technologii, takich jak kolej i telegraf, które miały przyspieszyć transport i komunikację. Każda nowa technologia funkcjonuje jako kolejne medium potęgujące nasze doświadczenie czasoprzestrzeni. Ale czy technologie te umożliwiają nam stworzenie bardziej klarownej wizji, czy też jeszcze mocniej zamazują obraz?

 

Artyści biorący udział w tegorocznej edycji Miesiąca Fotografii zaprezentują projekty mające zachęcić nas do poszerzania horyzontów myślowych i pokonywania uprzedzeń. Ich prace prowokują do bardziej świadomej, elastycznej i empatycznej reakcji na problemy, z którymi boryka się obecnie ludzkość. Głównymi wątkami festiwalu będą więc napięcia; skłonność do odgradzania się i motywowanego strachem wykluczania tego, co nieznane; niemożność opanowania procesów przemieszczania się ogromnej liczby ludzi, informacji i substancji, zarówno w świecie rzeczywistym, jak i wirtualnym. Festiwal ma formułę rozbudowanej wystawy zbiorowej, splatającej historie i obrazy, by zbadać zamieszkiwaną przez nas „przestrzeń przepływów” oraz skonfrontować się z konsekwencjami takiego stanu rzeczy.

 

Aby wyróżnić poszczególne wątki tematyczne, projekty podzielono na trzy kategorie: migracja do dzisiejszej Europy i wewnątrz jej granic; niewidzialność i niematerialność danych cyfrowych oraz palące kwestie ochrony środowiska naturalnego. Prace poruszają także takie zagadnienia, jak lęki społeczne wynikające z ignorancji i nieufności, będących rezultatem działań polityków, wpływ człowieka na klimat, przymusowe przesiedlenia czy rosnące zagrożenie wojną cybernetyczną.

 

Konflikty, bezrobocie i brak perspektyw zmuszają setki tysięcy ludzi do porzucenia swoich rodzin i domów. Jako uchodźcy lub migranci decydują się oni na często niebezpieczną podróż do „ziem obiecanych”, w których czeka ich zamknięcie w obozach i szykany ze strony populistycznych ruchów politycznych. W Europie dostrzegalny jest podział na tych, którzy wyznają liberalne wartości oparte na tolerancji, i tych, którzy oddają się nostalgii i tęsknocie za wyimaginowaną przeszłością, w której wszystko było znane.

 

Tymczasem w ulotnym „gdzie indziej” nasze dane krążą niewidoczne – unoszą się w sztucznej chmurze lub mkną kablami wijącymi się pod ziemią lub na dnie morza. Większość z nas nie ma pojęcia, co dzieje się z naszymi danymi po ich przekształceniu na bity oraz strumienie zer i jedynek. Programistom komputerowym, ekspertom od kryptowalut i spekulantom bitcoinem nie zależy na tym, żeby uczynić ich mroczny świat przejrzystszym i zrozumialszym dla laików. Nie wiemy, jakie są losy zdigitalizowanych kopii nas samych po ich zrenderowaniu. Jaką „podskórną” warstwę ujawniamy nieświadomie, przechodząc przez skaner prześwietlający nasze ciało na lotnisku?

 

W wielu miejscach na świecie termin „dzika przyroda” stał się oksymoronem, jednak dzikość przyrody nadal jest poszukiwaną i pożądaną przez nas cechą. Są regiony, gdzie człowiek od wieków ingeruje w procesy naturalne, my zaś mylnie sądzimy, że tak wygląda stan pierwotny. Przemysł ciężki, między innymi górnictwo, obecność elektrowni jądrowych i tak zwana gospodarka leśna wywarły ogromny i często nieodwracalnie niszczący wpływ na funkcjonowanie oraz żywotność siedlisk zarówno ludzi, jak i zwierząt.

 

Chociaż masowe ruchy migracyjne, bezgłośny transfer danych cyfrowych w zaszyfrowanej postaci binarnej oraz odprowadzanie ogromnych ilości zanieczyszczeń do atmosfery, gleby i wód można ująć statystycznie, to nadal trudno je sobie wyobrazić i zrozumieć, nie wiadomo, czy to w ogóle możliwe. Mimo to, posługując się obiektywem, artyści podejmują próbę unaocznienia „przestrzeni przepływów”, humanizując statystyki, personalizując i uszczegółowiając jej abstrakcyjne przejawy i demistyfikując technofilskie enigmy. Ich sztuka pobudza odbiorcę do myślenia i rozbrzmiewa w kontakcie z intelektem, wyobraźnią i sumieniem.